در دنیای پرشتاب امروز، استرس و اختلال خواب به یکی از مشکلات رایج در تمامی سنین تبدیل شده‌اند. بسیاری از افراد ممکن است بدون توجه به این عوامل، برای انجام آزمایش خون اقدام کنند؛ اما آنچه خیلی‌ها نمی‌دانند این است که استرس روانی یا یک شب بی‌خوابی می‌تواند باعث تغییر در نتایج برخی آزمایش‌های مهم شود.
تغییراتی که به‌ظاهر «غیرطبیعی» به نظر می‌رسند، گاهی نه به‌خاطر بیماری، بلکه تنها به دلیل وضعیت روانی یا کمبود خواب فرد هستند. آگاهی از این موضوع هم برای بیماران و هم برای پزشکان ضروری است.
در این مقاله، به‌طور کامل و علمی بررسی می‌کنیم که استرس و بی‌خوابی چگونه بر نتایج آزمایش خون تأثیر می‌گذارند و چگونه می‌توان اثر آن‌ها را کاهش داد.
بخش اول: تأثیر استرس روی نتایج آزمایش خون
- استرس چگونه در بدن عمل می‌کند؟
وقتی فرد دچار استرس می‌شود چه به‌دلیل کار، مشکلات روزمره، امتحان، بیماری یا حتی نگرانی از خون‌گیری ، بدن «حالت بقا» را فعال می‌کند. در این حالت، ترشح چند هورمون افزایش می‌یابد:
کورتیزول
آدرنالین (اپی‌نفرین)
نورآدرنالین
این هورمون‌ها روی سوخت‌وساز، ضربان قلب، فشار خون، چربی‌ها و قند خون تأثیر مستقیم دارند. نتیجه این تغییرات، نوسان موقت نتایج آزمایش است.
۲. تغییرات ناشی از استرس در آزمایش‌ها
۲-۱. افزایش کورتیزول
- کورتیزول شاخص اصلی استرس است. افزایش این هورمون می‌تواند روی برخی از نتایج اثر بگذارد از جمله :
- بالا رفتن قند خون
- تغییر در چربی خون
- تغییر در فشار خون
- در آزمایش خون، ممکن است سطح کورتیزول نسبت به حالت معمول بالاتر گزارش شود بدون اینکه فرد اختلال غددی داشته باشد.
۲-۲. اثر استرس روی قند خون
وقتی تحت فشار هستیم، بدن برای «آمادگی مقابله» قند بیشتری آزاد می‌کند. به همین دلیل ممکن است قند ناشتا (FBS)،قند دو ساعته(2HPP) و حتی HbA1cموقتی افزایش پیدا کند.
افرادی که استرس شدید دارند ممکن است به اشتباه «پیش‌دیابت» تشخیص داده شوند.
۲-۳. تأثیر استرس بر چربی خون
مطالعات متعدد نشان داده‌اند که استرس می‌تواند باعث افزایش:
LDL (کلسترول بد)
کلسترول تام
تری‌گلیسیرید
و حتی کاهش HDL (کلسترول خوب) شود.
بنابراین اگر کسی شب قبل از آزمایش درگیر اضطراب شدید بوده، ممکن است نتایج آزمایش چربی او موقتی افزایش یافته باشد.
۲-۴. تغییرات CBC (آزمایش خون کامل)
استرس می‌تواند روی نتایج CBC نیز اثر بگذارد از جمله :
افزایش گلبول سفید (به‌خصوص نوتروفیل‌ها)
کاهش لنفوسیت‌ها
افزایش خفیف پلاکت
این وضعیت ممکن است شبیه عفونت خفیف یا التهاب دیده شود، در حالی که دلیلش تنها استرس است.
۲-۵. اثر استرس بر هورمون‌ها
استرس بر این هورمون‌ها نیز تأثیر دارد:
هورمون‌های تیروئید T3) و (T4 کاهش، TSH افزایش
پرولاکتین (در استرس شدید افزایش می‌یابد)
تستوسترون و استروژن (ممکن است کاهش یابد)
بخش دوم: تأثیر بی‌خوابی روی نتایج آزمایش خون
۱. بی‌خوابی چگونه بر بدن اثر می‌گذارد؟
کمبود خواب باعث تغییر مستقیم در سیستم ایمنی، سوخت‌وساز و هورمون‌ها می‌شود. افرادی که کمتر از ۵–۶ ساعت می‌خوابند بیشتر در معرض:
افزایش کورتیزول
افزایش قند خون
مقاومت به انسولین
افزایش CRP (شاخص التهاب)
افزایش چربی خون
هستند.
۲. اثر بی‌خوابی بر قند خون
یک شب بی‌خوابی می‌تواند باعث شود:
قند ناشتا بیشتر شود
بدن نسبت به انسولین مقاوم‌تر شود
افرادی که قند مرزی دارند، نتیجه‌شان بدتر دیده شود
به همین دلیل تست قند خون باید پس از یک خواب مناسب انجام شود.
۳. بی‌خوابی و چربی خون
کمبود خواب باعث افزایش:
LDL
تری‌گلیسیرید
کلسترول تام
می‌شود. به همین دلیل برای دقت بیشتر، توصیه می‌شود که قبل از تست چربی خون، یک شب خواب کامل داشته باشید.
۴. اثر بی‌خوابی بر CBC و سیستم ایمنی
خواب کم باعث می‌شود:
گلبول سفید افزایش پیدا کند
CRP بالا برود
احتمالاً پلاکت‌ها افزایش یابند
این موضوع می‌تواند تفسیر نادرست عفونت یا التهاب ایجاد کند.
۵. بی‌خوابی و هورمون‌ها
بی‌خوابی می‌تواند باعث کاهش:
تستوسترون
هورمون رشد (GH)
و افزایش کورتیزول , پرولاکتین
شود.
بخش سوم: کدام آزمایش‌ها بیشتر تحت تأثیر قرار می‌گیرند؟
آزمایش‌هایی که بیشترین تأثیر را می‌پذیرند:
قند خون (FBS – OGTT – HbA1c)
چربی خون (LDL – HDL – TG – Cholesterol)
CBC خصوصاً( WBC)
هورمون‌های استرس (کورتیزول، پرولاکتین)
هورمون‌های تیروئید
CRP و ESR
آزمایش‌های مربوط به غدد و باروری
آزمایش‌هایی که کمتر تحت تأثیر هستند:
کراتینین
اوره
الکترولیت‌ها
آنزیم‌های کبدی
آزمایش‌های ژنتیک
بخش چهارم: آیا استرس از خون‌گیری هم تأثیر دارد؟
بله. بسیاری از بیماران هنگام ورود به آزمایشگاه دچار اضطراب می‌شوند. این اضطراب «حاد» می‌تواند نتیجه برخی تست‌ها را در همان لحظه تغییر دهد، مخصوصاً:
فشار خون
قند خون
ضربان قلب
کورتیزول
گلبول سفید
به همین دلیل در آزمایشگاه ۵–۱۰ دقیقه به فرد استراحت داده می‌شود تا آرام شود.
بخش پنجم: چگونه اثر استرس و بی‌خوابی روی آزمایش را کاهش دهیم؟
- 7 –۸ ساعت خواب شبانه قبل از آزمایش
بهترین کاری که می‌توانید انجام دهید
- پرهیز از قهوه، انرژی‌زا یا نوشیدنی‌های محرک شب قبل
کافئین خواب را مختل و کورتیزول را افزایش می‌دهد.
- انجام تکنیک‌های آرام‌سازی قبل از آزمایش
۵ دقیقه تنفس عمیق باعث کاهش کورتیزول می‌شود.
- زودتر به آزمایشگاه بروید تا استرس ناشی از عجله کم شود.
اگر استرس زیادی دارید به تکنسین اطلاع دهید تا در محیط آرام‌تری نمونه‌گیری انجام شود.
جمع‌بندی
استرس و بی‌خوابی از مهم‌ترین عواملی هستند که می‌توانند باعث ایجاد نوسان در نتایج آزمایش خون شوند. این تغییرات اغلب موقتی و غیرخطرناک‌اند، اما اگر بدون آگاهی تفسیر شوند ممکن است باعث تشخیص اشتباه یا نگرانی بی‌مورد شوند.
با رعایت خواب کافی، کاهش استرس و اطلاع دادن شرایط خود به پرسنل آزمایشگاه، می‌توان نتایج دقیق‌تر و قابل‌اعتمادتر دریافت کرد.
رفرنس‌ها
1. Y.-T. Tseng et al., Stress, Mental Health and Lipid Metabolism, PMC4370130.
2. Spiegel et al., Sleep Deprivation and Reduced Insulin Sensitivity, PubMed 10898125.
3. Saeed et al., Effects of Sleep Deprivation on Lipid Profile and Cortisol, PMC9678581.
4. McEwen B., Stress and Hormonal Response, Journal of Clinical Endocrinology.
تهیه کننده :
مرضیه آزاد ، کارشناس ارشد ایمنی شناسی پزشکی -واحد تحقیق و توسعه آزمایشگاه پاتوبیولوژی رازف
