تشخیص آزمایشگاهی کم خونی
کم خونی مشکلی است که در آن گلبول های قرمز سالم یا هموگلوبین کافی برای حمل اکسیژن به بافت های بدن وجود ندارد. هموگلوبین پروتئینی است که در گلبول های قرمز یافت می شود و اکسیژن را از ریه ها به سایر اندام های بدن می رساند. ابتلا به کم خونی می تواند باعث خستگی، ضعف و تنگی نفس شود.
انواع مختلفی از کم خونی وجود دارد. هر کدام علت خاص خود را دارند. کم خونی می تواند کوتاه مدت یا بلند مدت باشد. می تواند از خفیف تا شدید متغیر باشد. کم خونی می تواند علامت هشدار دهنده بیماری جدی باشد.
اولین قدم در تشخیص کم خونی، تشخیص با آزمایش‌های پیش‌بینی‌کننده و دقیق است تا سرنخ‌های مهم بیماری زمینه‌ای از قلم نیفتد و بیماران تحت آزمایش‌ها و درمان غیرضروری قرار نگیرند.
اگرچه شرح حال، سابقه بیمار و معاینه فیزیکی بیمار ممکن است وجود کم خونی را نشان دهد ولی ارزیابی آزمایشگاهی جامع برای تشخیص و درمان قطعی کم خونی مورد نیاز است. نتایج آزمایشگاهی به‌دست‌آمده از این تست ها ، دستاورد مهمی برای تشخیص، درمان و پایش کم‌خونی‌ها به دست می دهد .
یکی از اساسی ترین روش‌های تشخیصی مهم که پزشک معالج شما برای شدت و حتی نوع بیماری برای شما توصیه خواهد کرد، آزمایش خون است. آزمایش خون انواع مختلفی دارد که در هر یک از این آزمایش ها یکی از پارامترهای مرتبط با سلول‌های خون شما مورد بررسی قرار می‌گیرد . این آزمایش‌های با آزمایش‌های روتین هماتولوژیک مانند CBC و شمارش رتیکولوسیت‌ها و پنل آهن شروع می شود . هنگامی که تشخیص کم خونی تایید شد، متناسب با داده های این ازمایشات از تست های خاص دیگر استفاده می شود
- شمارش کامل خون(CBC)
در این آزمایش پارامتر های مربوط به گلبول های قرمز ، سفید و پلاکت ها مورد ارزیابی قرار می گیرد . پارامترهای مربوط به گلبولهای قرمز مشخص می کند که آیا بیمار کم خون است یا خیر؟. این پارامترها شامل :
–گلبول های قرمز (RBC) : شمارش تعداد گلبول های قرمز
هموگلوبین: (Hb) اندازه گیری مقدار کل هموگلوبین موجود در گلبول های قرمز
– هماتوکریت: (HCT) اندازه گیری درصد گلبول های قرمز در کل حجم خون
– اندکس های گلبول قرمز: که اطلاعات مفیدی در خصوص شرایط فیزیکی گلبول های قرمز ارائه می کنند. این شاخص ها بصورت ذیل می باشند:
_میانگین حجم گویچه ای : (MCV) اندازه گیری متوسط سایز گلبول های قرمز.
میانگین هموگلوبین گویچه ای (MCH) : اندازه گیری متوسط مقدار هموگلوبین در گلبول های قرمز خون
_ میانگین غلظت هموگلوبین گویچه ای : (MCHC) اندازه گیری متوسط غلظت هموگلوبین در گلبول های قرمز. بر اساس MCHC گلبول های قرمز به سه دسته هایپوکوکروم،نورموکروم و هایپرکروم تقسیم بندی می شوند.
گستره پراکندگی گلبول های قرمز : (RDW) اندازه گیری اختلاف سایز و حجم گلبول های قرمز خون. افزایش در RDW نشان دهنده حضور جمعیت مخلوطی از سلول ها است. جمعیت های مضاعف، چه سلول های میکروسیتیک با سلول های نرمال یا سلول های ماکروسیتی مخلوط با سلول های طبیعی، منحنی را گسترش داده و RDW را افزایش می دهند و اصطلاحا انیزوسیتوز گفته می شود.
یکی از شایعترین ارزیابی ازمایشگاهی کم خونی طبقه بندی آن براساس MCV است که به تشخیص بسیار کمک می کند .
بر اساس MCV گلبول های قرمز به سه دسته میکروسیتیک،نورموسیتیک و ماکروسیتیک تقسیم بندی می شوند که نمونه هایی از این نوع ارزیابی در الگوریتم ها زیر نمایش داده شده است :
- آزمایش بررسی نمونه خون محیطی (اسمیر خون محیطی)
در این تست، تکنسین آزمایشگاه با استفاده از میکروسکوپ به بررسی اختلالات گلبولهای قرمز و سایر سلول های خونی میپردازد. طبیعی نبودن گلبولهای قرمز میتواند تایید کننده انواع کم خونی مانند کم خونی داسی شکل، تالاسمی و یا اختلالات مغز استخوان باشد.
شمارش رتیکولوسیت
رتیکولوسیت‌ها، گلبولهای قرمز نابالغ هستند که در مغز استخوان ساخته شده و به جریان خون فرستاده میشوند. عمر رتیکولوسیت‌ها، 2 روز بوده و بعد از گذشت این مدت به گلبولهای قرمز بالغ تبدیل میشوند. کاهش سطح این گلبولها میتواند نشان دهنده کم خونی فقر آهن، کم خونی آپلاستیک و افزایش آن میتواند موید سایر انواع کم خونی باشد.
اندازه گیری محتوای هموگلوبین رتیکولوسیت CHr یا Ret-He سنتز Hb را در پیش سازهای مغز نشان می دهد. Ret-He همچنین منعکس کننده مراحل اولیه کمبود آهن است. تخمین میزان هموگلوبین اختصاصی رتیکولوسیت با اندازه گیری پراکندگی نور رتیکولوسیت ها ارتباط نزدیکی با کفایت دسترسی آهن به پیش سازهای اریتروئیدی در طی 24 تا 48 ساعت قبل دارد و از نظر تشخیصی در تشخیص کمبود آهن مفید توصیف شده است.
CHr ممکن است پیش‌بینی‌کننده بهتر ذخایر آهن ضعیف مغز استخوان نسبت به پارامترهای سنتی آهن سرم در بیماران غیر ماکروسیتی باشد ودر نوزادان و نوجوانان برای غربالگری کمبود آهن نسبت به هموگلوبین، پیش‌بینی‌کننده حساس‌تری برای کمبود آهن است .
از آنجایی که تعداد رتیکولوسیت ها درصدی از تعداد کل گلبول های قرمز است، تعداد نرمال تا کم رتیکولوسیت ها می تواند در بیمار کم خون زیاد ظاهر شود، زیرا تعداد کل گلبول های قرمز بالغ کم است. برای تعیین اینکه آیا شمارش رتیکولوسیت ها نشان دهنده پاسخ گلبول های قرمز مناسب (مغز گلبول قرمز) در بیماران مبتلا به کم خونی و کاهش هماتوکریت است، شاخص تولید رتیکولوسیت (RPI) باید محاسبه می شود. این اندکس شمارش رتیکولوسیت ها را در کم خونی اصلاح میکند.
در ادامه یک الگوریتم تشخیصی آنمی براساس RPI آورده شده است .
- آزمایش پروفایل آهن
تست های پروفایل آهن (سطح آهن سرم، ظرفیت اتصال آهن ترانسفرین و سطح فریتین سرم) نقش مهمی در تشخیص افتراقی اولیه کم خونی دارند. اگر که یک یا تعدادی از تستهای اندازه گیری سطح آهن، کاهش آهن را نشان دهند این موضوع میتواند نشان دهنده کم خونی فقر آهن، تالاسمی و یا انواع دیگری از کم خونیها باشد.
سطح آهن سرم(SI): این اندازه گیری آهن سرم میزان آهن متصل به ترانسفرین را منعکس می کند. محدوده مرجع سطح SI برای یک فرد 50-150 میکروگرم در دسی لیتر است. ظرفیت تکثیر مغز اریتروئید و توانایی آن در سنتز هموگلوبین با سطح آهن سرم ارزیابی می شود .
ترانسفرین: ترانسفرین، پروتئینی است که آهن را در بدن حمل میکند. در این تست، سطح ترانسفرین خون اندازهگیری میشود.
ظرفیت کل اتصال آهن : (TIBC) مقدار آهنی که به ترانسفرین متصل می شود TIBC نامیده می شود. مقدار مرجع TIBC 300-360 میکروگرم در دسی لیتر است. TIBC در بیماران مبتلا به کمبود شدید آهن بیش از 360 میکروگرم در دسی لیتر افزایش می یابد
سطح فریتین سرم: فریتین یک پروتئین کروی است و از نظر بالینی برای ارزیابی کل آهن ذخیره شده بدن (ذخایر آهن بدن) استفاده می شود. یک مرد بالغ طبیعی دارای سطح فریتین سرم بین 50 تا 150 میکروگرم در لیتر است که منعکس کننده ذخایر آهن 600 تا 1000 میلی گرم است. سطح فریتین سرم با کاهش ذخایر آهن کاهش می یابد. سطوح زیر 10-15 میکروگرم در لیتر نشان دهنده کمبود آهن به دلیل فرسودگی ذخایر آهن است.
- الکتروفورز هموگلوبین
الکتروفورز هموگلوبین آزمایشی به منظور شناسایی هموگلوبین‌های غیرطبیعی (هموگلوبینوپاتی‌ها) است. انواع مختلفی از هموگلوبین وجود دارد. علاوه براین، این تست میتواند مقدار هموگلوبین را نیز اندازه گیری کند. افزایش و یا کاهش مقدار هموگلوبین میتواند نشان دهنده تالاسمی، کم خونی داسی شکل و سایر انواع اختلالات خونی باشد.
- لاکتات دهیدروژناز (LDH)
این تست میتواند سطح LDH را در خون اندازه گیری کند. LDH ، نقش مهمی در تولید انرژی بدن داشته و تقریبا" در اکثر بافتهای بدن یافت میشود. غیرطبیعی بودن سطح LDH، میتواند نشان دهنده بیماری و یا آسیب بافتی باشد که این وضعیت در کم خونی قابل مشاهده است.
LDH سرم به شدت با افزایش همولیز و تخریب RBC ( به دلیل سطوح اضافی LDH 1 در گلبول های قرمز) افزایش می دهد.
- آزمایش هاپتوگلوبین
هاپتوگلوبین پروتئینی است که توسط کبد تولید می شود و بدن از آن برای پاکسازی هموگلوبین آزاد (که در خارج از گلبول های قرمز خون یافت می شود) از گردش خون استفاده می کند. این آزمایش برای کمک به تعیین اینکه آیا گلبول های قرمز خون (RBC) در حال شکستن یا تخریب زودرس هستند استفاده می شود.
آزمایش هاپتوگلوبین در درجه اول برای کمک به تشخیص و ارزیابی کم خونی همولیتیک و تشخیص آن از سایر کم خونی ها استفاده می شود.
اندازه گیری سطح ویتامین های گروه B
در این تست ویتامینهای گروه B در خون و ادرار اندازهگیری می شوند. کمبود سطح ویتامینهای گروه B مانند ویتامین B12 و اسید فولیک (B9) برای تشخیص کم خونی ناشی از فقر ویتامین کمک کننده است.
- آزمایش مغز استخوان
از آنجائی که مغز استخوان وظیفه ساخت انواع گلبولهای خونی را بر عهده دارد، این تست نشان دهنده آن است که آیا توانائی مغز استخوان در تولید سلول‌های خونی به حد کفایت میباشد و یا خیر. انجام این آزمایش میتواند به شناسائی اختلالات مغز استخوان و اختلالات خونی مانند آنمی آپلاستیک کمک کند.
تهیه کننده : مرضیه آزاد، کارشناس ارشد ایمنی شناسی پزشکی _واحد تحقیق و توسعه آزمایشگاه پاتوبیولوژی راز
زیر نظر : دکتر اسدی ، متخصص پاتولوژی بالینی _ آزمایشگاه راز
رفرنس :
Laboratory Approach to Anemia -WRITTEN BY/Ebru Dündar Yenilmez and Abdullah Tuli/Submitted: 19 December 2016 Reviewed: 11 July 2017 Published: 20 December 2017
https://manualofmedicine.com/topics/hematology-ncology/anemia-approach-and-evaluation/
https://www.grepmed.com/images/13933/anemia-differential-reticulocyte-diagnosis-algorithm
https://www.pathelective.com/micromeded/anemia-and-the-cbc
